Η Άνδρος μπορεί να ‘ναι εδώ ριζωμένη στο Αιγαίο και να ‘χει κι αυτή μερικά από τα πιο όμορφα ακρογιάλια, όμως, στην πραγματικότητα δεν είναι εδώ. Ταξιδεύει, εκατοντάδες χρόνια τώρα, σ’ όλες τις θάλασσες του κόσμου, σ’ όλα τα μακρινά πέλαγα, σ’ όλους τους ωκεανούς.
Η ιστορία της ανδριώτικης ναυτιλίας:
1770 – 1940
Η Άνδρος, το βορειότερο νησί των Κυκλάδων, φημίζεται για την πλούσια ναυτική ιστορία της, ενώ χαρακτηρίζεται πρωτοπόρος, εδώ και δύο περίπου αιώνες, στον τομέα της Ναυτιλίας.
Η ναυτιλιακή ανάπτυξη της Άνδρου ξεκίνησε το 1770, όταν με την έλευση των Ρώσων στο νησί, τα καράβια των Ανδριωτών ναυτικών απέκτησαν το δικαίωμα να πλέουν ελεύθερα από τη Μαύρη Θάλασσα μέχρι τις άκρες της Μεσογείου, χρησιμοποιώντας τη ρωσική σημαία, καθώς προστατεύονταν από την συνθήκη του Κιουτσούκ -Καϊναρτζή. Έτσι, ο εμπορικός στόλος των Ανδριωτών πλοιοκτητών αναπτύχθηκε θεαματικά. Η ανδριώτικη εφοπλιστική παράδοση θεμελιώθηκε στη Χώρα και μετά επεκτάθηκε στα χωριά Στενιές, Αποίκια, Απατούρια, Λάμυρα, Λειβάδια και στο Κόρθι. Κατά τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, η Άνδρος είχε στην διάθεσή της μόνο μικρά ιστιοφόρα πλοία, τα οποία διαδραμάτισαν δευτερεύοντα ρόλο στον Απελευθερωτικό Αγώνα.
Μετά την Απελευθέρωση και ειδικά κατά την περίοδο βασιλείας του Όθωνα, η ναυτιλία της Άνδρου αναπτύχθηκε με αλματώδεις ρυθμούς, ακολουθώντας το οικογενειακό μοντέλο, το οποίο σήμαινε πως οι καραβοκύρηδες δεν ήταν μόνο καπετάνιοι, αλλά και ιδιοκτήτες του πλοίου και του φορτίου. Την περίοδο αυτή, ο πληθυσμός της Άνδρου πολλαπλασιάστηκε, φτάνοντας τις 30.000 κατοίκων, ενώ στο νησί δημιουργήθηκαν οι οικισμοί του Γαυρίου, του Μπατσίου και του Όρμου Κορθίου, οι οποίοι διατηρούνται έως και σήμερα. Παράλληλα, βλέποντας πόσο κερδοφόρα ήταν η απασχόληση στον τομέα της ναυτιλίας, όλο και περισσότεροι κάτοικοι του νησιού στράφηκαν στην ναυτιλία προς αναζήτηση εργασίας, ενώ τότε έκαναν την εμφάνισή τους και οι πρώτες μεγάλες ναυτικές και εφοπλιστικές οικογένειες του νησιού, οι οποίες συνέβαλαν σημαντικά στην ενίσχυση της κοινωνίας και της οικονομίας της Άνδρου, μέσω δωρεών και ευεργεσιών. Το κύριο χαρακτηριστικό του 19ου αιώνα ως προς την εξέλιξη της ανδριώτικης ναυτιλίας ήταν η μετάβαση από το ιστίο στον ατμό. Την δεκαετία του 1870 και 1880 τα ιστιοφόρα πλοία οδηγήθηκαν σε παρακμή, καθώς οι Ανδριώτες εφοπλιστές έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στα ατμόπλοια, που έκαναν τότε την εμφάνισή τους. Έτσι, ενώ το 1898 τα ανδριώτικα ατμόπλοια ήταν μόλις 8 στον αριθμό, το 1914 ο στόλος έφτασε να μετρά 60.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, ιδρύθηκε από τον Λεωνίδα Εμπειρίκο στη Χώρα της Άνδρου η «Υπερωκεάνειος Εθνική Ατμοπλοΐα», η οποία δρομολόγησε για πρώτη φορά ατμόπλοια μεταξύ Ελλάδας – Νέας Υόρκης, εκμεταλλευόμενη το μεγάλο κύμα μετανάστευσης των Ελλήνων στις αρχές του 20ού αιώνα. Το Υπερωκεάνειο, που πραγματοποιούσε τα υπερατλαντικά ταξίδια, αποτελούσε παράδειγμα σύγχρονης ναυπηγικής, τεχνικής και μοντέρνας διακόσμησης. Μετά από αυτήν την εξέλιξη, τα χωριά της Άνδρου, με κυριότερα τις Στενιές και τη Χώρα, γνώρισαν μεγάλη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1939, στο νηολόγιο της Άνδρου ήταν καταγεγραμμένα 80 πλοία -φυσικά ο ανά τον κόσμο ανδριώτικος στόλος ήταν πολύ μεγαλύτερος-, ενώ το Γαύριο, το έως και σήμερα λιμάνι του νησιού, ήταν το δεύτερο σε αριθμό πλοίων λιμάνι στην Ελλάδα μετά τον Πειραιά. Έτσι, η Άνδρος δεν άργησε να γίνει παγκοσμίως γνωστή ως το νησί των ναυτικών.
Το άγαλμα του Αφανούς Ναύτη
Στην πλατεία της Ρίβας, στο κάτω άκρο της Χώρας, αρχιτέκτονας της οποίας υπήρξε ο Λ.Δ. Κριεζής, δεσπόζει, εδώ και δεκαετίες, το άγαλμα του Αφανούς Ναύτη. Κατασκευάστηκε από τον Μιχαήλ Τόμπρο, μεγάλο γλύπτη της γενιάς του ‘30 και αποτελεί δωρεά της οικογένειας Γουλανδρή. Ανεγέρθη στις 5 Νοεμβρίου 1959 και έμεινε ακλόνητος μέχρι τις 30 Απριλίου του 2001, οπότε ένας δυνατός αέρας τον έριξε στα μάρμαρα της πλατείας. Μετά την απαραίτητη επισκευή, συνέχισε να αποτελεί άγαλμα – θρύλο και σήμα κατατεθέν της Άνδρου και της σπουδαίας ναυτικής ιστορίας της. Το άγαλμα του Αφανούς Ναύτη έχει στόχο να τιμήσει τους αφανείς ναυτικούς, που χάθηκαν στην θάλασσα, και να τονίσει την προσφορά και τον ηρωισμό τους. Στην πλατεία του Αφανούς Ναύτη έχει, επίσης, δημιουργηθεί μνημείο για τους χαμένους Ανδριώτες ναυτικούς του Πρώτου και του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.
1940 – σήμερα
Όπως επισημάνθηκε παραπάνω, η Άνδρος διαθέτει σημαντική και πολυδιάστατη ναυτιλιακή ιστορία, που χάνεται στον χρόνο. Κρίνεται σημαντική, λόγω της μεγάλης συνεισφοράς της στην ανάπτυξη του κλάδου της Ναυτιλίας σε όλο τον ελλαδικό χώρο, αλλά και πέρα από αυτόν και στην ισχύ και ευμάρεια που απέκτησε η νήσος από την ναυτιλιακή δραστηριότητα των Ανδριωτών ανά τον κόσμο. Αξίζει να σημειωθεί ότι, η Άνδρος αποκαλείται και Μικρά Αγγλία, δηλώνοντας την ναυτιλιακή κυριαρχία της στην λεκάνη της Μεσογείου, σε αντιστοιχία με την επικράτηση της θαλασσοκράτειρας Αγγλίας στον Ατλαντικό Ωκεανό.
Μνείες σχετικές με τις ικανότητες και το επιχειρηματικό δαιμόνιο των Ανδριωτών ναυτικών καταγράφονται ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα, με την υπογραφή της Συνθήκης Κιουτσούκ – Καϊναρτζή το 1774 και συνεχίζονται έως και σήμερα. Σημαντικός σταθμός στην ναυτιλιακή ιστορία της Άνδρου υπήρξε η εμπλοκή της στις ταραχώδεις πολεμικές επιχειρήσεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, κατά την διάρκεια του οποίου, το νησί δέχθηκε βαριά πλήγματα, τόσο στον αριθμό των πλοίων που απώλεσε, όσο και στον αριθμό των ναυτικών που θρήνησε. Ενδεικτικά, από τα 81 ανδριώτικα πλοία, που ήταν καταγεγραμμένα στο νηολόγιο της Άνδρου το 1939, τα 56 από αυτά ναυάγησαν είτε από τορπιλισμούς είτε από κανονιοβολισμούς μεταξύ των ετών 1941 και 1944, καταλήγοντας το 1945 οι Ανδριώτες εφοπλιστές να έχουν στην κατοχή τους συνολικά μόνο 21 πλοία. Σημαντικότερο, ωστόσο, υπήρξε το τίμημα σε ανθρώπινες ζωές, αφού τα πλοία, όπως το «Αμαρυλλίς» ή το «Πανάχραντος», παρέσυραν μαζί τους στον υγρό τάφο 400 ναυτικούς, από τους οποίους οι 185 είχαν ανδριώτικη καταγωγή. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα ανδριώτικα πλοία έπλεαν για οικονομικούς λόγους με ξένη σημαία, επιστρέφοντας στην προτέρα κατάσταση του 18ου αιώνα.
Μεταπολεμικά, οι ανδριώτικες οικογένειες που διέπρεψαν στην Ναυτιλία (ας μην ξεχνάμε, ότι η ανδριώτικη ναυτιλία αναπτύχθηκε στηριζόμενη στο οικογενειακό μοντέλο), ήταν οι οικογένειες Γουλανδρή, Εμπειρίκου, Πολέμη αλλά και οι Καμπάνης, Κυδωνιέας και αρκετοί άλλοι. Η οικογένεια Γουλανδρή κατάφερε να κυριαρχήσει στον χώρο της μεταπολεμικής ναυτιλίας κατά τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, επενδύοντας στην ναυπήγηση των πλοίων της σε ναυπηγεία της Ιαπωνίας, πρακτική που συναντάται και στις μέρες μας, με μεγάλο αριθμό ελληνικών πλοίων να ναυπηγούνται στην μακρινή Κίνα. Με την ανάδειξη της οικογένειας Γουλανδρή εκείνες τις δεκαετίες, μια άλλη ισχυρή ναυτική οικογένεια της Άνδρου, η οικογένεια Εμπειρίκου, αποσύρεται από τον κλάδο της Ναυτιλίας, λόγω των αυξημένων απαιτήσεων του γεμάτου ρίσκο κλάδου. Οι Στενιώτες, καταγόμενοι από το χωριό Στενιές, από την αρχή του 20ού αιώνα μέχρι το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, απασχολούνταν κυρίως ως καπετάνιοι. Σήμερα, σημαντικοί Στενιώτες εφοπλιστές είναι οι αδελφοί Στεφάνου, ο Κουρτέσης, ο Παλαιοκρασσάς, ο Σύμπουρας κλπ. Από τα Λάμυρα ξεχώρισαν οι Ανδρέου και Καϊρης και από τα Λειβάδια ο Τάττος, ο Σιγάλας κλπ. Τέλος, από το Κόρθι, στον χώρο της Ναυτιλίας αναδείχθηκαν οι οικογένειες Ψάλτη και Μουστάκα.
Με την ανάπτυξη της Ναυτιλίας, η Άνδρος γνώρισε σπουδαίες ημέρες κοινωνικής και οικονομικής άνθησης, καθώς η ναυτιλιακή δραστηριότητα των ανδριώτικων φορτηγών και επιβατηγών πλοίων αποτέλεσε τον κυριότερο μοχλό ανάπτυξης της τοπικής κοινωνίας και οικονομίας, κάνοντας ταυτόχρονα την Άνδρο γνωστή και σεβαστή ναυτική δύναμη στα λιμάνια του κόσμου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της διεθνούς ακτινοβολίας του ανδριώτικου στόλου υπήρξε το υπερωκεάνειο ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ, ιδιοκτησίας της Υπερωκεανείου Ελληνικής Ατμοπλοΐας, που συνέδεε το επίνειο της Αθήνας, τον Πειραιά, με το πολύβουο λιμάνι της Νέας Υόρκης, μεταφέροντας το μεγάλο κύμα Ελλήνων μεταναστών στις ΗΠΑ τις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Επιπρόσθετα, σε όλο το νησί παρατηρήθηκαν σημαντικές κοινωνικές διεργασίες. Ακόμα και χωριά της Άνδρου απομακρυσμένα από την θάλασσα, που παραδοσιακά ασχολούνταν με την γεωργία και την κτηνοτροφία, ξεκίνησαν να «παράγουν» καπετάνιους, μηχανικούς πλοίων και ναύτες, οι οποίοι αναζωογόνησαν την τοπική οικονομία με τα χρήματα που κέρδιζαν από την ενασχόλησή τους με την θάλασσα. Παράλληλα, οι αρχοντικές οικογένειες του νησιού με κτηματική περιουσία πουλούσαν σταδιακά τα κτήματα τους σε ακτήμονες χωρικούς, με στόχο οι ίδιοι να δουλέψουν απευθείας για τους εφοπλιστές. Μερικές οικογένειες, από την άλλη, στράφηκαν επαγγελματικά εξ ολοκλήρου στην θάλασσα, επενδύοντας την περιουσία και το μέλλον τους στην ναυτιλία. Αξιοσημείωτη είναι και η ανιδιοτελής προσφορά των Ανδριωτών εφοπλιστών στην τοπική κοινωνία και οικονομία, όπως η κατασκευή οδικών αξόνων, δημοσίων έργων, νοσοκομείων και μουσείων και προσφάτως η ανέγερση του πετρόκτιστου και με αρχιτεκτονική αρχαίου θεάτρου, Ανοικτού Θεάτρου Άνδρου, το οποίο φιλοξενεί κάθε χρόνο το Διεθνές Φεστιβάλ Άνδρου, προσελκύοντας χιλιάδες θεατές.
Κλείνοντας, σήμερα η Άνδρος μετρά περίπου 35 εν ενεργεία εφοπλιστικές οικογένειες, με πολλές από αυτές να παραμένουν συνδεδεμένες με το νησί και να το στηρίζουν ποικιλοτρόπως, ενώ ο παγκόσμιας εμβέλειας ανδριώτικος εμπορικός στόλος, αριθμεί πάνω από 150 πλοία με μεταφορική χωρητικότητα πάνω από 16.000.000 τόνους. Υπολογίζεται πως οι εν ενεργεία και οι συνταξιούχοι ναυτικοί της Άνδρου σήμερα αντιστοιχούν σε πάνω από 3.500. Συμπληρωματικά, στις μέρες μας όλο και περισσότεροι/ες νέοι και νέες, ιδίως με καταγωγή από την Άνδρο, αντιλαμβάνονται τον πλούτο και την γοητεία της θάλασσας και τις επαγγελματικές ευκαιρίες που προσφέρει η Ναυτιλία, επενδύοντας σε ναυτιλιακές σπουδές. Αξίζει να λάβουμε υπ’όψιν μας, πως η σύγχρονη τεχνολογία και επιστήμη, όπως και οι βελτιωμένες υποδομές, συνθήκες εργασίας και απολαβές στον κλάδο της Ναυτιλίας, ευνοούν την επαγγελματική στροφή των νέων προς την θάλασσα, συμβάλλοντας, εν τέλει στην διατήρηση του ρόλου της ελληνικής Ναυτιλίας, ως πρωτοπόρου στις θάλασσες και τους ωκεανούς του πλανήτη.